Vũ trụ, Thiên địa.
1- Cốc thần bất tử, đó là Huyền tẫn. Cửa Huyền tẫn chính là gốc rễ trời
đất. Miên man trường tồn, dùng không bao giờ hết.
2- Đạo mà có thể giảng giải được thì không phải là cái đạo thường hằng.
Tên mà có thể gọi được thì không phải là cái tên thường hằng. Không tên là
khởi đầu của trời đất, có tên là mẹ của muôn vật. Cho nên thường không để
nhìn thấy cái có vi diệu trong cái không. Thường có để nhìn thấy cái không
vi diệu trong cái có. Hai cái đó cùng một nguồn gốc, nhưng tên khác nhau,
đều gọi là huyền. (Cái) huyền ấy thâm sâu hơn cả những gì thâm sâu; chính là
cửa phát sinh ra mọi điều huyền diệu.
3- Có một vật hỗn độn, sinh thành trước trời đất; yên lặng, trống không;
đứng một mình mà chẳng thay; đi khắp nơi không dừng; có thể làm mẹ thiên hạ.
Ta không biết tên của nó, nên đặt tên nó là Đạo. Gượng gọi tên đó là Lớn.
Lớn là đi, đi là xa; xa là trở lại. Cho nên Đạo lớn, Trời lớn, Đất lớn,
Người cũng lớn.
4- Nhìn mà không thấy, gọi là Di (thuần tuý, tố phác). Nghe mà không
thấy, gọi là Hi (âm thanh ít). Nắm mà không được, gọi là Vi (nhỏ bé). Ba
điều ấy [ta chỉ có thể lấy tâm mà lĩnh hội chứ] không thể suy cứu đến cùng.
Cho nên cả ba hợp lại làm Một (tức là Đạo). Trên nó không sáng. Dưới nó
không mờ. Miên man dằng dặc mà không thể đặt tên. Rồi lại trở về chỗ không
có gì. Đó là trạng thái của cái không trạng thái. Hình tượng của cái không
có vật chất. Nó tinh tế mơ hồ; [ta] đón trước thì không thấy đầu, [ta] theo
sau thì không thấy đuôi.
5- Đạo có đủ đặc tính của vật chất; trạng thái mơ hồ của Đạo là trạng
thái duy nhất. Chính trong trạng thái mơ hồ ấy vẫn có hình tượng có thể nghe
và thấy được. Cũng chính trong trạng thái mơ hồ ấy vẫn có vật thể mà ta có
thể nắm bắt được. Trong trạng thái mơ hồ ấy vẫn có một thứ tinh tế. Thứ tinh
tế ấy rất chân thực, mà trong sự chân thực đó lại có sự tồn tại vật chất.
6- Đạo rỗng không mà dùng không hết. Đạo sâu xa man mác tựa hồ như là tổ
tông của vạn vật. Đạo làm nhụt đi sự bén nhọn, tháo gỡ rối rắm, pha trộn ánh
sáng, hòa mình cùng bụi bặm. Đạo chìm lắng [trong vạn vật], mà tựa như hiện
hữu. Ta không biết Đạo là con của ai; hình như có trước Trời.
7- Đạo thì chân thực và đáng tin cậy. Nó vô vi (= chẳng cố ý làm gì) và
vô hình. Người ta chỉ có thể lấy tâm truyền tâm chứ không thể dạy bằng lời
(= chỉ có thể tâm truyền 心傳 chứ không thể khẩu thụ 口授). Người ta có thể đạt
được Đạo chứ không tận mắt thấy được nó. Đạo là gốc (bản căn) của chính nó.
Nó đã hiện hữu trước khi có trời đất. Nó đã tồn tại tự thuở xa xưa cho đến
nay. Nó sinh ra quỷ, thần, thượng đế, trời, đất. Nó ở trên Thái Cực mà không
cho là cao. Nó ở dưới Lục Cực mà không cho là sâu. Nó sinh trước trời đất mà
không cho là lâu dài. Nó sinh trưởng trước thời thượng cổ mà không cho là
già.
8- [Họ] xem quan niệm «mọi vật bình đẳng với nhau» là nguyên tắc đầu
tiên, và nói: «Trời có thể che phủ vạn vật nhưng không chở được chúng. Đất
có thể chở vạn vật nhưng không che phủ được chúng. Đại Đạo có thể bao hàm
vạn vật nhưng không thể phân biện rõ chúng.» [Họ] biết vạn vật đều có chỗ sở
năng và chỗ bất sở năng, nên nói: «Hễ tuyển chọn cái gì, tức là không đạt
được toàn thể [tức là có sự thiên vị]; hễ truyền dạy cái gì, tức là không
đạt tới tất cả. [Nhưng] hễ noi theo Đạo, tức là không bỏ sót cái gì cả [vì
Đạo bao hàm tất cả].»
9- Xét về phương diện lớn thì Đạo không có chỗ tận cùng; xét về phương
diện nhỏ thì Đạo không bỏ sót vật nào. Cho nên tất cả vạn vật cả lớn lẫn nhỏ
đều có đầy đủ Đạo. Đạo rộng lớn thay! Không có thứ gì mà Đạo không dung
chứa. Đạo sâu thẳm thay! Không ai có thể đo lường được Đạo.
10- Đạo có thể che trời chở đất, mở rộng bốn phương tám hướng; cao thì
không có chỗ ranh giới, sâu thì không có chỗ tận cùng; bao bọc lấy trời đất,
sinh thành vạn vật mà không để lại dấu tích. Đạo như thể nguồn nước phún ra,
chảy qua chỗ trống rỗng rồi từ từ làm đầy tràn; thế nước chảy cuồn cuộn,
nước đục rồi từ từ trong trẻo lại. Cho nên, để thẳng đứng thì Đạo làm đầy
trời đất; để nằm ngang thì lấp đầy bốn biển; vận dụng Đạo thì vô tận, không
kể ngày đêm; mở rộng ra thì Đạo bao phủ lục hợp (trên, dưới, bốn phương),
cuộn tròn lại thì Đạo [chưa] đầy một nắm tay; Đạo ước thúc nhưng cũng có thể
triển khai; Đạo thâm u mà sáng rỡ; Đạo nhu nhược mà cương cường; Đạo là mối
giềng giữ lấy trời đất mà bao hàm âm dương; Đạo là mối giềng giữ lấy vũ trụ
mà làm sáng tam quang (nhật, nguyệt, tinh); Đạo dày đặc mà uyển chuyển, rất
nhỏ mà tế vi; núi nhờ đó mà cao, vực nhờ đó mà sâu, thú nhờ đó mà chạy, chim
nhờ đó mà bay, mặt trời mặt trăng nhờ đó mà sáng; các tinh tú nhờ đó mà vận
hành; lân nhờ đó mà rong chơi, phượng nhờ đó mà lượn múa.
11- Ngày xưa thánh nhân dùng hai khí âm dương để thuyết minh sự sinh hoá
của vũ trụ vạn vật. Nếu cái hữu hình sinh ra từ cái vô hình, thì trời đất từ
nơi nào mà sinh ra? Cho nên nói: «[Thiên địa vạn vật trước khi sinh thành
thì phải trải qua bốn giai đoạn, đó là] Thái Dịch, Thái Sơ, Thái Thủy, Thái
Tố.».
12- Thái Dịch là [giai đoạn] khí chưa được thấy (tức là trạng thái hỗn độn
trước khi trời đất sinh thành); Thái Sơ là [giai đoạn] nguyên khí vừa xuất
hiện [nhưng chưa định hình]; Thái Thủy là [giai đoạn] khí bắt đầu có hình
trạng; Thái Tố là [giai đoạn mà] hình trạng và tính chất của nguyên khí cơ
bản được hình thành.
13- Một là khởi đầu của biến dịch. Cái trong và nhẹ thì đi lên làm trời.
Cái đục và nặng thì đi xuống làm đất. Khí xung hòa thì biến thành người. Cho
nên, trời đất hàm chứa tinh khí; vạn vật nhờ đó mới biến hoá và sinh thành.
14- Không gian thì vô hạn; sự vật thì vô tận. […] Ngoài cái vô hạn của
không gian thì không có cái vô hạn nữa; ngoài cái vô tận của sự vật thì
không có cái vô tận nữa.
15- Thầy Liệt Tử nói: «Trời đất không có công năng tuyệt đối, thánh nhân
không có khả năng toàn diện, vạn vật không có công dụng trên mọi phương
diện. Cho nên, chức năng của trời là che phủ sinh linh; chức năng của đất là
chở chuyên vạn vật; chức năng của thánh nhân là giáo hóa thế nhân; mỗi sự
vật đều có chức năng tương ứng vốn có của nó. Thế nhưng trời có sở đoản (chỗ
vụng), đất có sở trường (chỗ hay), thánh nhân có khi bế tắc, sự vật có lúc
hanh thông. Tại sao thế? Bởi vì trời che phủ vạn vật nhưng không chở chuyên
được chúng, đất chuyên chở chúng nhưng không giáo hóa được chúng, thánh nhân
giáo hóa chúng nhưng không vi phạm được cái tính năng vốn có của chúng. Sư
vật gì đã bị ấn định tính năng như vậy rồi thì không thể vượt ra khỏi địa vị
của nó. Cho nên, đạo của trời đất nếu không âm thì dương, sự giáo hóa của
thánh nhân nếu không nhân thì nghĩa, tính năng vốn có của sự vật nếu không
nhu thì cương: Tất cả đều noi theo tính năng vốn có mà không vượt ra địa vị
của mình. Cho nên, hễ có sự sống tất có cái đã tạo ra sự sống; hễ có hình
thể tất có cái đã tạo ra hình thể; hễ có âm thanh tất có cái đã tạo ra âm
thanh; hễ có màu sắc tất có cái đã tạo ra màu sắc; hễ có mùi vị tất có cái
đã tạo ra mùi vị. Cái do sự sống tạo ra sẽ chết, nhưng cái tạo ra sự sống
(tức Đạo) thì chưa hề cùng tận; cái do hình thể tạo ra thì có thực, nhưng
cái tạo ra hình thể thì chưa hề có thực; cái do âm thanh tạo ra thì nghe
thấy, nhưng cái tạo ra âm thanh thì chưa hề phát thanh; cái do màu sắc tạo
ra thì phô bày, nhưng cái tạo ra màu sắc thì chưa hề hiển lộ; cái do mùi vị
tạo ra thì thưởng thức được, nhưng cái tạo ra mùi vị thì chưa hề hiển lộ:
Tất cả đều có chức năng vô vi. Cái vô vi này có thể âm, có thể dương, có thể
nhu, có thể cương, có thể dài, có thể ngắn, có thể tròn, có thể vuông, có
thể sinh, có thể tử, có thể nóng, có thể lạnh, có thể nổi, có thể chìm, có
thể trầm (như nốt fa: cung), có thể bổng (như nốt sol: thương), có thể có
thể hiện, có thể có thể mất, có thể đen, có thể vàng, có thể ngọt, có thể
đắng, có thể hôi, có thể thơm. Cái vô vi thì vô tri (không biết) và vô năng
(không thể), nhưng không gì là không biết, không gì là không thể làm được.
16- Cái có thực mà không xác định được nơi chốn thì gọi là vũ (không
gian). Cái lâu dài mà không truy được gốc ngọn thì gọi là trụ (thời gian).
17- Cái cực đại thì không có gì bên ngoài nó nữa và nó được gọi là Đại
Nhất (Một Lớn). Cái cực tiểu thì không có gì bên trong nó nữa và nó được gọi
là Tiểu Nhất (Một Nhỏ). Cái không có độ dày thì không thể bị cái khác chồng
chất lên, nhưng nó rộng lớn tới ngàn dặm. [Nếu so sánh với cái tuyệt đối hay
cái vô hạn thì] trời cũng thấp như đất và núi non cũng ngang bằng với ao
đầm.
Gửi bài viết tới Facebook